All photographs© Sasa Lada

Η Σαντορίνη του ‘60 επιστρέφει, 55 χρόνια μετά το καλοκαίρι του ‘68 που οι τεταρτοετείς φοιτητές Σάσα Λαδά, Ανέστης Παπαδάκης και Μιχάλης Χατζόπουλος της Αρχιτεκτονικής Σχολής του ΑΠΘ έρχονται στη Σαντορίνη, για να κάνουν την καλοκαιρινή άσκηση του μαθήματος Μορφολογίας Ρυθμολογίας που δίδασκε ο καθηγητής Νίκος Μουτσόπουλος. Μαζί τους ήταν και η Ειρήνη Παπαδάκη, φοιτήτρια Αρχαιολογίας και η Καίτη Πανταζή φοιτήτρια αρχιτεκτονικής.

Σάσα Λαδά: Για την έκθεση

«Αγάπησα τη Μεσόγειο με πάθος», γράφει ο Fernand Braudel στο πρόλογο του βιβλίου του «Μεσόγειος». Παραφράζοντας τον Braudel θα μπορούσα να ισχυριστώ ότι «αγάπησα τη Σαντορίνη με πάθος», γεγονός και κινητήρια δύναμη για το στήσιμο αυτής της έκθεσης σήμερα. Είχα βγει στη σύνταξη πριν μερικά χρόνια και, ανασκαλεύοντας το παρελθόν, άνοιξα ξανά το αρχείο της Σαντορίνης που είχα στη σκιά από τότε. Οι αποτυπώσεις του 1968 και η διπλωματική μου εργασία το 1969 στα Φηρά βγήκαν ξανά στο φως και άρχισα να ψάχνω τρόπους, για να τους δώσω (η μήπως για να μου δώσω;) μια δεύτερη ευκαιρία η καλύτερα μια επιστροφή στον τόπο καταγωγής τους. Ένα αντίδωρο για τις εμπειρίες και τα βιώματα που μου έδωσε τότε η Σαντορίνη του ‘60. Η Σαντορίνη που επούλωνε με δυσκολία τις πληγές του καταστροφικού σεισμού του 1956 και που ετοιμαζόταν να ανοίξει πλησίστια τα πανιά της για τις σειρήνες του τουρισμού. Η Σαντορίνη που καθήλωνε με το εκρηκτικό της τοπίο, την ιλιγγιώδη καταβύθιση της καλντέρας, αλλά και την μοναδική της αρχιτεκτονική, τους ισχυρούς ανέμους, τα μαυροκόκκινα ηφαιστειογενή πετρώματα και τους βυθισμένους υπόσκαφους οικισμούς της. Συναντήθηκα με τη «ανώνυμη αρχιτεκτονική» της – πόσο άδικη είναι αυτή η ονομασία μιας κοινωνικής διαδικασίας που όλοι οι άνθρωποι κατασκευάζουν κυριολεκτικά και καθημερινά την κατοίκηση τους σε ένα άνυδρο, ανεμοδαρμένο και μοναδικό τοπίο. Για το λόγο αυτό, εγώ προτιμώ την έννοια της «λαϊκής αρχιτεκτονικής» που πιστεύω ότι αποδίδει καλύτερα το φαινόμενο αυτής της αρχιτεκτονικής απέναντι στη λόγια ή επώνυμη αρχιτεκτονική.

Σήμερα, πολλά χρόνια μετά το τέλος της αθωότητας, ελπίζω η επαναφορά του ρητού «Σπίτι όσο χωρείς και κάμπο όσο θωρείς» στο τίτλο αυτής της έκθεσης, να θεωρηθεί ένα μικρό σινιάλο για όσα ξεχάσαμε που πρέπει ίσως επειγόντως να ξαναθυμηθούμε, όπως είναι η κρίσιμη σχέση μας με το περιβάλλον σφιχτοδεμένη με την ιστορία του κάθε τόπου.

Η Σάσα Λαδά, πριν από τα εγκαίνια της έκθεσης, μοιράζεται τις αναμνήσεις της από την Σαντορίνη του 1968 καταλήγοντας: 'Σήμερα, πολλά χρόνια μετά το τέλος της αθωότητας, ελπίζω η επαναφορά του ρητού «Σπίτι όσο χωρείς και κάμπο όσο θωρείς» στο τίτλο αυτής της έκθεσης, να θεωρηθεί ένα μικρό σινιάλο για όσα ξεχάσαμε που πρέπει ίσως επειγόντως να ξαναθυμηθούμε, όπως είναι η κρίσιμη σχέση μας με το περιβάλλον σφιχτοδεμένη με την ιστορία του κάθε τόπου.

© Stergios Karavatos

© Stergios Karavatos

© Stergios Karavatos

Σαντορίνη : Ο τόπος και η Αρχιτεκτονική του

Η μελέτη της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής στη διάρκεια των πενταετών σπουδών στη Σχολή Αρχιτεκτονικής του ΑΠΘ (1964-1969), ήταν αποκλειστικό αντικείμενο της Έδρας Μορφολογίας –Ρυθμολογίας με καθηγητή τον Νίκο Μουτσόπουλο . Προϋπόθεση για την επιτυχή ολοκλήρωση των μαθήματων ήταν η καλοκαιρινή άσκηση των αποτυπώσεων, δηλαδή η επιτόπια μελέτη , αποτύπωση και ο σχεδιασμός της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής σε επιλεγμένους οικισμούς η μνημεία σε όλη τη χώρα . Από το δεύτερο έτος των σπουδών οι φοιτητές είχαν έρθει σε επαφή με τη λαϊκή αρχιτεκτονική της Πυλαίας , τις βυζαντινές και μεταβυζαντινές εκκλησίες στη Βέροια , την μελέτη της αρχιτεκτονικής στο Τρίκερι της Μαγνησίας. Το 1968 η ομάδα τηε Σάσας Λαδά ανέλαβε τη μελέτη των οικισμών Ακρωτήρι και Πύργος στη Σαντορίνη και στο τέλος της ίδιας χρονιάς παρουσίασαν με την μορφή δημόσιας διάλεξης την εργασία τους, με κείμενο τεκμηρίωσης και σλάιντς των σχεδίων και της φωτογραφικής τεκμηρίωσης. Μια επιλεγμένη σειρά σχεδίων ,τοπογραφικών, κατόψεων, τομών, όψεων και προοπτικών εκτέθησαν σε πινακίδες στον πρώτο όροφο.

Χειροποίητη αρχιτεκτονική – χειροποίητα σχέδια

Βρεθήκαμε εκστατικοί μπροστά στην μοναδική αρχιτεκτονική της Σαντορίνης και στη πολύτιμη διδαχή της μακραίωνης Μεσογειακής Αρχιτεκτονικής της οικονομίας και του πολιτισμού. Αποτυπώσαμε τρόπους ζωής και αρχιτεκτονήματα σε χειροποίητα σχέδια και αρνητικά φιλμ, σχεδιασμένα με τα σχεδιαστικά εργαλεία της εποχής, δηλαδή το γραφός και τα ζιλό πενάκια, με σινική και ακουαρέλα σε ρυζόχαρτα και διαφανή , οδηγημένοι από τις ρευστές φόρμες των κατασκευών, την κυριαρχία του ολόλευκου γαλακτίσματος των επιφανειών και τις τραχιές κοκκινόμαυρες πέτρες του ηφαιστείου. Ανεβήκαμε στο Γουλά του Ακρωτήριου και στο Καστέλι του Πύργου, και διαπιστώσαμε την αδιατάραχτη έκταση του τοπίου, επιβεβαιώνοντας το ρητό της έκθεσης ως προς το « ……κάμπο όσο θωρείς», διακρίναμε τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες ανάμεσα στους κατοίκους των δυο οικισμών, διαφορές που είχαν την άμεση αντανάκλαση τους και στην αρχιτεκτονική ταυτότητα των δυο οικισμών, περισσότερο πρωτογενής και με ελάχιστο μέγεθος στο Ακρωτήρι, με μεγαλύτερα κτίσματα, σαφή οργάνωση και σχετική άνεση στον Πύργο. Τις διαπιστώσεις αυτές τις είχαμε διατυπώσει και στο κείμενο της διάλεξης μας το 68 όπου γράφαμε :

«….. Η μορφή των κατοικιών αντικατοπτρίζει σαφώς την κοινωνική δομή και το επάγγελμα των κατοίκων. Έτσι στον Πύργο με κατοίκους κτηματίες και καλλιεργητές βρίσκουμε μεγαλύτερους χώρους, σαφή οργάνωση, σχετική άνεση. Αντίθετα στο Ακρωτήρι, τόπο, όπως χαρακτηριστικά λέγουν οι εντόπιοι, κολλήγων, πολλά υπόσκαφα, στο ελάχιστο του χώρου, μεγαλύτερη ελευθερία και αυθαιρεσία στη δόμηση, σύμπτυξη , πολυπλοκότητα.» (σελ. 15)

Συνεχίζαμε διαπιστώνοντας ότι : «Στη Σαντορίνη ένα τόπο με έδαφος ιδιόμορφο, με κλίμα ξηρό ,χωρίς σταγόνα νερού ,εκτεθειμένη στους ισχυρότατους ανέμους του Αιγαίου με κατοίκους ψαράδες γεωργούς (αμπελοκαλλιεργητές) και ναυτικούς ,διακρινόμενους στη μεγάλη πλειονότητα τους δια την πενία τους, δεν μπορεί παρα να σκεφτεί κανείς μια αρχιτεκτονική που εκφράζει ένα τρόπο ζωής δεμένο με το σπίτι, την αυλή του και τα μικροκαθιστικά του δρόμου, μια ζωή που έχει συνέπεια μια εσωστρεφή αρχιτεκτονική.»

Και ότι « η κλίσις του εδάφους και ο τρόπος δομής των σπιτιών της Σαντορίνης με προσθήκες με μια τυχαία θα έλεγε κανείς κατασκευή που εξυπηρετούσε αυστηρά χωρίς καμμιά πρόθεση διακοσμήσεως τις καθημερινά παρουσιαζόμενες ανάγκες, οδηγεί σε μια πολυπλοκότητα του συνόλου που έρχεται σε αντίθεση με την απλότητα όλων των αναλύσεων των επιμέρους στοιχείων της κατοικίας και την απλότητα της ζωής των κατοίκων». (σελ. 20) Όλο το οικοσύστημα των κατοικιών υποστήριζε μια οικιακή οικονομία που ανακύκλωνε τα πάντα, από την τελευταία σταγόνα βροχής που μέσα από τη διαδοχή των δωμάτων κατέληγε στη στέρνα ,μέχρι τη χροία όπου συγκεντρώνονταν όλα τα οργανικά περιττώματα τα οποία στη συνέχεια γίνονταν λίπασμα στα χωράφια.

Τελικά όπως διαπίστωνε ο Παναγιώτης Μιχελής στο βιβλίο του «Το ελληνικό λαϊκό σπίτι» (1965) « η Αρχιτεκτονική της Σαντορίνης είναι μια Αρχιτεκτονική που διακρίνεται για την ενότητα του όλου από τη μια μεριά αλλά από την άλλη και από τον διαφορισμό και την ποικιλία των επιμέρους στοιχείων της. Μια Αρχιτεκτονική κατ’ εξοχήν ανώνυμη χωρίς κανένα προγραμματισμό ούτε ενσυνείδητο πάθος εκφράσεως, μιας λειτουργικότητας που υπακούει στην ικανοποίηση με τον λιτότερο τρόπο των αναγκών των κατοίκων πράγμα απόλυτα φυσικόν μια και το κύριο πρόβλημα τους δεν ήταν τίποτε άλλο παρα η επιβίωση μέσα σε όλες τις αντίξοες φυσικές και οικονομικές συνθήκες.»

Σήμερα η Αρχιτεκτονική αυτή, λόγω των νέων κοινωνικοοικονομικών συνθηκών, δεν υπάρχει πια.

Πως το παρελθόν παραδίδει μαθήματα βιωσιμότητας

Ο Στέργιος Καράβατος συνεργάτης της Σάσας Λαδά και συνεπιμελητής της έκθεσης μιλά στο Santorini Magazine και στη Χαρά Καπότου

Reviews

Μυρτσιώτη, Γ. (2023) 'Η Σαντορίνη που δεν υπάρχει πιά: Για πρώτη φορά ανέκδοτο φωτογραφικό και αρχιτεκτονικό υλικό σε μια έκθεση', Η Καθημερινή, 15 Ιουλίου, σελ14.

Τριανταφύλλου, Γ. (2023) 'Η αρχιτεκτονική μετάλλαξη της Σαντορίνης',Τα Νέα, 5-6 Αυγούστου, σελ. 10-11.

(2023) 'Η Σαντορίνη που δεν υπάρχει πια -Ανέκδοτο φωτογραφικό και αρχιτεκτονικό υλικό σε μια έκθεση' Παρος 24, 16 Ιουλίου

Αποστολίδης Γ. (2023) " Σαντορίνη: Εικόνες από την εποχή της αθωότητος", Εστία της Κυριακής 3 Σεπτεμβρίου, σελ 32.

Συντελεστές Έκθεσης

Επιμέλεια έκθεσης: Στέργιος Καράβατος, Σάσα Λαδά, Τόνια Νούσια, Αλεξία Πρασσά

Ψηφιοποίηση - επεξεργασία φωτογραφιών & σχεδίων: ΤHE GREAT DARK ROOM, Αλεξία Πρασσά, Στέργιος Καράβατος

Εκτυπώσεις: ΚΑΚΙΟΥΣΗΣ DIGITAL PRINTING, ΨΗΦΙΑΚΟ ΤΥΠΩΜΑ -Μάριος Βαϊνβολυρμ

Σχεδιασμός αφίσας Νικολέττα Αντωνοπούλου